CONGOMA calling!

Terwijl ik inmiddels rustig in een hotel ergens in Rwanda verblijf, haal ik de gebeurtenissen van afgelopen week terug in mijn gedachten. Na hevige gevechten kwam de stad Goma in handen van M23. Het was de afgelopen dagen wereldnieuws, eindelijk. Ik vertel jullie in grote lijnen wat ik zoal meemaakte. God zij dank kwam ik er ongeschonden doorheen. Hoe anders had het kunnen aflopen! Ook ga ik verder in op de rol van Rwanda, waarbij ik wederom dankbaar gebruik maak van een paar NRC-artikelen, van de hand van Naïm Derbali en Koert Lindijer.

Het werd langzaam spannender toen inmiddels een kleine twee weken geleden de stad Minova in handen van M23 viel. Net op tijd haalden we onze lokale Medair collega’s uit het gebied weg. Rond Minova, west van Goma aan de overkant van het meer, hebben we namelijk een paar medische posten waar we vluchtelingen, maar ook de lokale bevolking gezondheidszorg aanbieden. De gevechten kwamen dichterbij: we begrepen dat er hard gestreden werd om het stadje Sake, 25 kilometer west van Goma. Hoewel de leiding van M23 dreigde met een snelle inname van Goma, dachten we nog dat het zo’n vaart niet zou lopen.

Maar vorig weekend was het voor ons niet langer verantwoord om in Goma te blijven. De gevechten naderden de randen van de stad, vanuit het westen maar ook vanuit het noorden. We konden net op tijd de grens naar Rwanda oversteken en dachten daar veilig te zijn. Maar maandag barstten er hevige gevechten los, rond het vliegveld van Goma, nog geen 4 kilometer bij ons vandaan. Nog dichterbij kwam het, enorme klappen van uitgaand mortiervuur richting Goma. Als op oudejaarsnacht om vijf over twaalf, maar dan veel harder, zwaarder en met echte kogels en granaten. Samen met hotelpersoneel doken we achter muren weg. Ik was beducht voor een Congolese reactie in onze richting. Gelukkig konden we de rust bewaren. We besloten onze spullen te pakken en te proberen weg te komen, maar daar was het in eerste instantie niet veilig genoeg voor. Na een paar spannende uren nam de intensiteit gelukkig af en lukte het ons het hotel te verlaten en ons verderop in Rwanda in veiligheid te brengen.

Inmiddels zijn de kruitdampen in Goma opgetrokken en worden de gevolgen langzaam maar zeker duidelijk. Er vielen honderden doden, er is geen water of elektriciteit, er zijn geen medische voorzieningen, geen internet, geen wifi. Duizenden gevangenen zijn ontsnapt en de vrouwen die er zaten, zijn verkracht en vervolgens omgebracht. Ziekenhuizen worden overspoeld met gewonden. Alle magazijnen van de VN, van andere humanitaire diensten en van ngo’s (zoals ook die van Medair) zijn geplunderd. Hoe moet het nu verder?

Terwijl de wereld toekijkt, breidt Rwanda zijn invloed in Oost-Congo verder uit. Waar blijft een krachtige internationale reactie? De geschiedenis herhaalt zich. Opnieuw hebben de M23 de Oost-Congolese stad Goma ingenomen, onder regie van Rwanda. Zo ging het ook in 2012. Maar waar de Tutsi-militie toen na een week onder internationale druk vertrok, is Rwanda nu van plan te blijven. De rebellen van M23rukken verder op en denken niet aan terugtrekken. ‘We blijven in Goma, en gaan door tot in hoofdstad Kinshasa’. En van internationale druk is geen sprake.

Hoe dat komt? De internationale reactie wordt verlamd door geopolitieke verdeeldheid en strategische belangen. Behalve scherpe woorden van VN-secretaris-generaal António Guterres aan het adres van Kigali kwam er geen expliciete veroordeling van Rwanda. De oproep tot de terugtrekking van de M23-rebellen bleef de meest verregaande maatregel. Dit toont de diplomatieke verdeeldheid binnen de VN. Ook binnen de EU heerst verdeeldheid. Terwijl Frankrijk de afgelopen jaren militaire samenwerking met Rwanda heeft gesteund, stellen onder meer Duitsland en België zich kritischer op.

De lauwe internationale reactie op Rwanda’s betrokkenheid in Oost-Congo past in een bredere trend waarin geopolitieke en economische belangen zwaarder wegen dan mensenrechten. Veel Europese landen zijn hun buitenlandbeleid aan het herzien, mede door de opkomst van rechts-populistische partijen. Eigenbelang en economisch gewin gaan voorop. De EU en de VS zitten gevangen in een geopolitieke competitie met China, vooral op het gebied van grondstoffen voor de energietransitie. Dit maakt sancties tegen Rwanda onaantrekkelijk, gezien Kigali’s rol als doorvoerhaven van Congolese mineralen.”

Kigali heeft zich slim gepositioneerd als een betrouwbare partner voor veel wereldmachten, zegt Judith Verweijen, universitair docent conflictstudies aan de Universiteit Utrecht. ‘Rwanda speelt een actieve rol in VN-vredesmissie in de Centraal-Afrikaanse Republiek, ook in Mozambique, wat bijdraagt aan het beeld van het land als een verantwoordelijke speler op het wereldtoneel’. Waar de diplomatie van de Congolese president Tshisekedi vaak wankel oogt, steekt de sluwheid van Kagame scherp af. Dankzij allianties met invloedrijke partners weet Rwanda zich in een gunstig daglicht te plaatsen. De Amerikaanse basketbalcompetitie NBA werkt samen met Rwanda in de Basketball Africa League. ‘Visit Rwanda’ staat op de shirts van voetbalclubs als Paris Saint-Germain en Arsenal. Ook wil het land een Formule 1-race organiseren. Dit imago is voor Kagame cruciaal. Rwanda wordt vaak geprezen als een zeldzaam succes in een onrustige regio, waarbij de beperkte corruptie en groeiende militaire invloed het imago van een goed georganiseerd, stabiel land verder versterken.

In het verleden heeft internationale druk op Rwanda effect gesorteerd. Een derde van de begroting van het land bestaat uit donorhulp, waardoor het land afhankelijk is van westerse landen en investeerders. In 2012 liep Kigali 240 miljoen dollar aan hulp mis vanwege de bezetting van Goma. Toenmalig president van de Verenigde Staten Barack Obama vroeg de Rwandese president Paul Kagame de steun aan M23 te beëindigen. Binnen enkele maanden stopte de militie zijn oorlog in Oost-Congo en stortte in. Dit keer hoeft Rwanda zo’n verzoek niet te verwachten. Dat komt zoals gezegd vooral doordat de economische belangen van het Westen in de regio groot zijn. 

De M23-militie breidde haar grondgebied de afgelopen maanden flink uit, meer dan ze ooit heeft gecontroleerd. Volgens diverse rapporten van een VN-expertgroep was de hulp van Rwanda daarbij essentieel: Kigali stuurde duizenden militairen van de eigen krijgsmacht de grens over, leverde grond-luchtdoelraketten, sluipschutters, pantservoertuigen en speciale troepen. In veroverde gebieden zet de M23 haar eigen bestuursstructuren op, heft belastingen en formaliseert de illegale uitvoer van kostbare grondstoffen naar Rwanda. 

Hoe moet het nu verder, is de vraag. Voor ons is het duidelijk, dat wil zeggen voor de korte termijn. We willen graag zo snel mogelijk terug om ons te voegen bij de lokale collega’s. Hopelijk gaat dat begin volgende week lukken. Er komt gelukkig veel extra internationaal geld beschikbaar en er is meer te doen dan ooit.

By the way, ik weet dat het niet altijd lukt om op de site een reactie achter te laten. Maar ik ben op mijn Gmail adres desgewenst goed bereikbaar.