CONGOMA calling!

‘Tijd is geld en die tijd moet je niet verdoen, vooral geen tijd verspillen’. ‘Maak haast als je tijd hebt, dan heb je tijd als je haast hebt’. Met deze tegeltjeswijsheden ben ik opgegroeid. En dan ook nog eens groot geworden en gevormd in de krijgsmacht, waar ‘op tijd zijn’ betekent dat je uiterlijk 5 minuten voor tijd aanwezig bent. Jullie begrijpen vast al waar dit naartoe gaat. Hier in Congo wordt van een dergelijk tijdsbesef helemaal niets begrepen. Sterker nog, er wordt hartelijk om gelachen.

Een interessante theorie over de Afrikaanse definitie van tijd is van de hand van Ryszard Kapuściński, een Poolse journalist en Afrikakenner.  Hij schrijft erover in zijn boek ‘The Shadow of the Sun: My African Life’, in het Nederlands verscheen onder de titel ‘Ebbenhout’. Daarin vergelijkt Kapuściński het Europese concept van tijd met het Afrikaanse. Waar Europeanen vaak slaaf zijn van de tijd, stelt hij, zien Afrikanen het begrip tijd als een soepel, buigbaar, flexibel begrip. Tijd is volgens hen namelijk iets wat door mensen is bedacht. Een mooi voorbeeld daarvan: een afspraak is pas een afspraak als beide partijen bij elkaar komen, niet wanneer de afspraak op voorhand wordt gemaakt. Hieronder lees je de hele passage uit ‘The Shadow of the Sun’:

“De Europeaan en de Afrikaan hebben een heel ander concept van tijd. In het Europese wereldbeeld bestaat de tijd buiten de mens; de tijd is objectief en heeft meetbare en lineaire kenmerken. ” De Europeaan voelt zich een slaaf van de tijd, is ervan afhankelijk en eraan onderworpen. Om te bestaan en te functioneren, moet hij zich houden aan de onwrikbare wetmatigheden van de tijd, zijn onbuigzame principes en zijn regels. Hij moet zich houden aan deadlines, data, dagen en uren. Hij beweegt zich binnen de ontberingen van de tijd en kan daarbuiten niet bestaan. Er bestaat een onoplosbaar conflict tussen de mens en de tijd, een conflict dat altijd eindigt met een nederlaag van de mens – de tijd vernietigt hem”.  Afrikanen vatten tijd anders op. Voor hen is het een veel losser concept, opener, elastischer, subjectiever. Het is de mens die de vorm, het verloop en het ritme van de tijd beïnvloedt. Tijd is zelfs iets dat de mens zonder meer kan scheppen, want tijd wordt geopenbaard door gebeurtenissen. Of een gebeurtenis al dan niet plaatsvindt, hangt immers alleen van de mens af. Tijd verschijnt als gevolg van onze acties en verdwijnt wanneer we het verwaarlozen of negeren. Het is iets dat onder onze invloed tot leven komt, maar vervolgens weer in een staat van winterslaap vervalt. Sterker nog, de tijd bestaat niet als we onze energie er niet op richten. Het is een onderdanige, passieve essentie, afhankelijk van de mens.

Hoe anders is de Afrikaanse opvatting van tijd dan zoals die in het Europese wereldbeeld – en dus ook door mij- wordt begrepen. In de praktijk kan dat betekenen dat je in Goma naar een plaats gaat waar een vergadering is gepland en je niemand op de afgesproken tijd aantreft. De vraag “wanneer vindt de vergadering plaats?” heeft geen zin. Je weet het antwoord: “de vergadering vindt plaats als de mensen komen.”

Ik moet bekennen dat mijn ergernis over die Afrikaanse tijdsopvatting langzaamaan plaats maakt voor enige sympathie. Zo leer ik van de berusting die ik bij mijn Congolese collega’s bespeur als we langdurig in de file staan, of als de stroom weer eens is uitgevallen en daarmee de internetverbinding. Gewoon overschakelen op je telefoon als ‘hotspot’ en rustig afwachten. Meer leven in het hier en nu en iets minder bezig zijn met de toekomst! Daarbij geloven mijn collega’s sterk in het adagium: ‘maak je niet druk over de zaken waarop je toch geen invloed hebt’. Op zich ben ik het daarmee eens, maar ik constateer toch ook best vaak dat men zich niet al te druk maakt over zaken waar men wel invloed op heeft.

Toen ik 3 weken geleden in Kinshasa was, heb ik mijn paspoort achtergelaten om daarin een werkvisum te laten stempelen. Over 2 weken hoop ik weer naar Nederland te komen voor mijn tweede verlofperiode, maar naar het buitenland reizen zonder paspoort is onmogelijk. Er zijn nog geen tekenen dat het visumproces tijdig zal zijn afgerond. De tijd begint dus te dringen, althans in ieder geval voor mij, zou je zeggen. Maar als ik over het onderwerp begin, kijkt men mij onbegrijpend aan: het is toch nog niet zover? Ze hebben gelijk: de tijd zal het leren!

Nog even iets over rebellengroep M23. Sinds begin 2024 hebben het Rwandese leger en M23 zonder onderscheid vluchtelingenkampen en andere dichtbevolkte gebieden in de buurt van Goma gebombardeerd. De Congolese strijdkrachten (FARDC) en geallieerde milities hebben ontheemden in de kampen verder in gevaar gebracht door artillerie in de buurt in te zetten. Beide partijen vermoordden kampbewoners, pleegden verkrachtingen, belemmerden de levering van humanitaire hulp en maakten zich schuldig aan andere misstanden.

Begin dit jaar naderden de Rwandese strijdkrachten (RDF) en de gewapende groep M23 de stad Sake, 25 kilometer ten westen van Goma, waardoor de aanvoerroutes naar de provinciehoofdstad van Noord-Kivu werden afgesneden. Samen met Rwandese troepen heeft M23 sindsdien zijn controle over Noord-Kivu uitgebreid, een uitbreiding die volgens de Verenigde Naties de belangrijkste vooruitgang van de gewapende groep is sinds de heropleving in 2021.

Wij merken dat helaas dagelijks als we beslissingen moeten nemen over het al dan niet helpen van de vluchtelingen. Laten we onze mensen wel of niet afreizen naar kampen waar de ontheemden zich bevinden. We kunnen onze Medair-medewerkers niet te zeer in gevaar brengen: frontlijnen passeren is uit den boze. Aan de andere kant: gebieden die door M23 bezet zijn, zijn goed en veilig te bereiken, mits we vooraf aan de M23-leiding aangeven wat we waar van plan zijn.

Human Rights Watch vindt dat de Verenigde Naties, de Afrikaanse Unie en de betrokken regeringen druk moeten uitoefenen op de partijen in het conflict om te stoppen met het schenden van het internationaal humanitair recht. De bescherming van burgers moet worden gewaarborgd! Commandanten die verantwoordelijk zijn voor oorlogsmisdaden moeten worden berecht. De Europese Unie en de Verenigde Staten hebben inmiddels sancties opgelegd aan leiders van gewapende groeperingen die verantwoordelijk zijn voor de misstanden in Oost-Congo, waaronder de M23, en aan verschillende hoge Congolese en Rwandese functionarissen die verantwoordelijk zijn voor de ondersteuning van deze groepen.

“Alle partijen in het conflict in Noord-Kivu hebben een volledige minachting getoond voor het leven van burgers, wier bescherming wordt gegarandeerd door het internationaal recht“, aldus Human Rights Watch. “Congo en Rwanda moeten erkennen dat schendingen door de ene strijdende partij nooit de schendingen van de andere partij rechtvaardigen. Ze moeten hun steun aan gewelddadige gewapende groepen beëindigen en iedereen die verantwoordelijk is voor oorlogsmisdaden voor het gerecht brengen”.

Niemand kan het hiermee oneens zijn, maar er is in de praktijk helaas nauwelijks iets zichtbaar van dit soort oproepen.